Biblia i historia Izraela
Nie zdajemy sobie sprawy, że trzymając w ręku gruby tom zwany Pismem Świętym obejmujemy w rzeczywistości ok. 4000 lat historii.
JAK POWSTAŁA BIBLIA?
To co dziś nazywamy Biblią jest tak raczej… biblioteką! Nie zdajemy sobie sprawy, że trzymając w ręku gruby tom zwany Pismem Świętym obejmujemy w rzeczywistości ok. 4000 lat historii zamkniętej w wielu pismach…
Zresztą Żydzi używali nie książek, ale zwojów pergaminowych. Każda księga biblijna była osobnym zwojem przechowywanym w pieczołowicie do tego przygotowanym miejscu w sercu synagogi. W odpowiednie dni wyjmowano do czytania Zwój Izajasza, Zwój Rut, albo Torę…
Wszystko zaczęło się od tradycji ustnej. Z pokolenia na pokolenie opowiadano w rodzinach i klanach historie patriarchów, wyjścia z Egiptu itd… W pewnym momencie zaczęto spisywać niektóre z nich, prawdopodobnie na użytek miejsc kultu, czyli dopiero wtedy, kiedy Izrael mógł takowe posiadać, po wejściu do ziemi Kanaan.
Pierwsi prorocy (poza Amosem i Ozeaszem) nie spisywali swoich mów. Ich uczniowie mogli natomiast zachować pewne fragmenty.
Jeśli chodzi o Stary Testament, do lat siedemdziesiątych XX w. funkcjonowała słynna teoria czterech źródeł. Uważano, że najstarsze fragmenty Pisma pochodzą z ok. 1000 r. przed Chrystusem i przynależą do tzw. tradycji jahwistycznej, kolejne – do elohistycznej, jeszcze późniejsze – do kapłańskiej i deuteronomicznej. Każda z tych tradycji to etap redakcyjny, który modyfikował istniejący tekst i dodawał kolejne.
Jednak od lat osiemdziesiątych XX w, kiedy podważono teorię czterech źródeł, egzegeci zgodnie twierdzą, iż znacząca część Pism biblijnych, w tym Tora, pochodzi dopiero z VI-V w. przed Chrystusem, czyli z czasów niewoli babilońskiej lub po powrocie z niej.
Rozwój archeologii i badań nad starożytnymi kulturami basenu Morza Śródziemnego pozwolił na stwierdzenie licznych niezgodności tekstu biblijnego z faktami historycznymi. Stawało się jasne, że celem skrybów nie było dokładne „opowiedzenie historii”. Jaka więc była ich motywacja i co skłoniło ich w pewnym momencie do przejścia od przekazu ustnego do zapisanej tradycji?
Odpowiedź znaleziono w analizie historycznego doświadczenia wygnania – niewoli babilońskiej.
Otóż Izrael przez wieki żyje świadomością Bożego wybrania, Przymierza, którego stał się parterem. Jerozolima jest miejscem otoczonym szczególną Bożą miłością, a Świątynia wypełniona Jego chwałą – SHEKINAH – gwarantuje obecność Pana, jego zamieszkiwanie z ludem. Jest niezniszczalna. Dlatego inwazja Babilonu w 567 i zniszczenie Świątyni są dla Narodu niewiarygodną traumą. Deportacja do Babilonu wydaje się całkowicie zaprzeczać zamysłowi Bożemu wobec ludu, który opiera swoje poczucie tożsamości na relacji z Bogiem wyzwalającym z niewoli, jak to niegdyś uczynił w Egipcie.
Rabini, skrybowie, mędrcy, duchowi przewodnicy Narodu stoją wobec absurdu. Skoro nie ma Jerozolimy, nie ma Świątyni, czy Bóg jest z nami? Jak mamy się do Niego modlić, gdzie składać ofiary, gdzie go szukać?
Kim jesteśmy, skąd przychodzimy, dokąd dążymy jako Naród?
Te dramatyczne pytania domagają się spójnej odpowiedzi, którą można by przekazać kolejnym pokoleniom.
Odpowiedź ta powstaje prawdopodobnie na wygnaniu jako owoc modlitwy, refleksji, dialogu… Wydarzenie Wyjścia z Egiptu zostanie umieszczone w samym sercu owej refleksji jako moment absolutnie fundacyjny. Następnie Przymierze na Synaju i postać Mojżesza jako gwaranta Bożego prowadzenia poprzez historię. Aby osadzić koncept Przymierza w jak najstarszych warstwach przekazu skrybowie, niejako cofając się, umieszczą je w historii Abrahama i Patriarchów, a następnie Noego i… Adama !
I tak w pierwszych rozdziałach Księgi Rodzaju nie chodzi oczywiście o fakty historyczne, ale o pierwotną relację Boga i człowieka, którą następnie Przymierze będzie… odbudowywać po pierwszym i po kolejnych grzechach.
Jak widzimy, Biblia hebrajska nie została spisana jako dzieło historyczne. Opowiada nie tyle o tym, jak się rozwijały wydarzenia, ile o tym jak rozumiał je Naród, jakie im nadawał znaczenie.
Jeśli chodzi o Pisma chrześcijańskie, istniało pewne prastare źródło (tzw. źródło QUELLE) zawierające „ipsissima verba” – niektóre słowa Jezusa i fragmenty narracji, z której korzystali autorzy Ewangelii synoptycznych (Marek, Łukasz, Mateusz), dodając własne elementy.
Ewangelie jednak zawierają przede wszystkim liczne elementy przekazu wiary, są to wydarzenia widziane oczyma pierwszych wspólnot chrześcijańskich, już przez nie zinterpretowane. Najwyraźniej widać to u Jana, którego tekst jest niemal traktatem teologicznym.
Listy są także skierowane do konkretnych, istniejących już wspólnot i dotyczą ich doświadczenia wiary.
Podsumowując, Biblia nie jest książką historyczną i nie historii należy w niej szukać, ale przekazu wiary, czyli sposobu przeżywania i rozumienia owej historii, tak osobistej, jak i społecznej.
Poniżej proponujemy skrót historii biblijnej z odpowiadającymi jej datami redakcji poszczególnych części Pisma Świętego.
POCZĄTKI
Nie wiemy dokładnie jaka jest zgodność sagi patriarchów czy opowiadania o Wyjściu z Egiptu z historyczną prawdą. Żaden pozabiblijny dokument zewnętrzny, egipski czy mezopotamski nie potwierdził historii Abrahama, Jakuba, Józefa ani Mojżesza w ich biblijnym przebiegu.
~1850 p.n.e.
Abraham (lub Abram) przybywa do Kanaanu ze swoim aramejskim klanem.
~1250 p.n.e.
Wyjście Hebrajczyków z Egiptu pod wodzą Mojżesza.
Wymienione tu daty pozostają jednak umowne.
Nie negując istnienia patriarchów czy Mojżesza należy jednak podkreślić, że biblijne opisy jakie mamy obecnie w posiadaniu pochodzą dopiero z VI i V w. przed Chrystusem (wcześniej funkcjonuje głównie tradycja ustna) i mają za zadanie nie tyle informować o tym, co się naprawdę wydarzyło, ile formować w wielkim stylu świadomość religijną ludu Bożego. Po powrocie z wygnania, Lud Boży medytuje nad swoją historią i pragnie ją osadzić na solidnym fundamencie sagi patriarchów i Przymierza, które Pan z nimi zawarł: Izrael postrzega je bowiem jako gwarancję swej tożsamości.
HISTORIA IZRAELA OD KANAANU ( ~1200 P.N.E.) DO BABILONU (587 P.N.E.)
~1200 p.n.e.
Hebrajczycy podzieleni na dwanaście plemion pod władzą sędziów przybywają do kraju Kanaan.
Powstają tu miejsca kultu – sanktuaria. Być może opowiadania biblijne mają swoje źródła w sanktuariach. Być może to w nich zaczęto komponować hymny i legendy o przodkach: np. w Beershevie czy w Hebronie wspominało się Abrahama, a w Betel i Sychem – Jakuba.
~ 1000
Po Saulu dzięki poparciu sędziego Samuela królem zostaje ogłoszony Dawid.
W związku z powstaniem monarchii skrybowie opracowują być może kroniki czasów sędziów, Saula i Dawida.
970 p.n.e.
Królestwo Salomona. Budowa Świątyni.
Zaczęto gromadzić tradycje ustne zachowane w sanktuariach i opowiadające o początkach oraz o wydarzeniach źródłowych dla historii Narodu.
Zaczęto wydawać teksty prawne, tworzyć antologie psalmów i pisma mądrościowe.
930 p.n.e.
Rozłam polityczny pomiędzy Królestwem Północy (Izraelem, ostatnia stolica – Samaria ) i Królestwem Południa (Juda, stolica – Jeruzalem).
850 p.n.e.
Pojawiają się w królestwie Izraela Eliasz i Elizeusz, krytyczni wobec władzy królewskiej.
Eliasz i Elizeusz nie zostawili zapisanych tekstów, za to Amos i Ozeasz, którzy również działają w królestwie Izraela zapisują niektóre przepowiednie – zostaną one uzupełnione przez ich uczniów.
W IX i VIII w. przed Chrystusem skrybowie tworzą Roczniki panowania królów Judy i Izraela (dziś zagubione). Być może teksty prawne zostają wówczas zmodyfikowane a opowiadania o przodkach są ujęte w formę.
721 p.n.e.
Samaria oblężona przez Asyryjczyków: koniec królestwa Izraela.
W Judzie zagrożonej przez Asyrię prorok Izajasz (ok. 730) krytykuje, oskarża, ale także ożywia nadzieję mieszkańców Jeruzalem.
622 p.n.e.
W Królestwie Judy król Jozjasz przeprowadza wielką reformę religijną. Jego następcy, mniej religijni, sprzeciwią się prorokowi Jeremiaszowi.
Po 721 skrybowie z Samarii schronili się w Jeruzalem. Jedno z ich pism, które być może stanowi zalążek Księgi Powtórzonego Prawa – jest prawdopodobnie źródłem reformy religijnej króla Jozjasza. W duchu ruchu reformatorskiego, zwanego deuteronomicznym, skrybowie z Jeruzalem ponownie odczytują historię. Inni z kolei aktualizują stare teksty prawne. Z pewnością komponuje się także nowe psalmy.
587 p.n.e.
Babilończycy, nowi Panowie Bliskiego Wschodu, oblegają i zdobywają Jerozolimę. Jest to koniec królestwa Judy. Wygnańcy są przesiedleni do Babilonu i jego okolic.
To w Babilonie powstają synagogi – miejsca czytania i medytacji pradawnych dzieł. To w tym okresie pojawia się nowy prorok: kapłan Ezechiel.
Podczas wygnania kapłani zaczynają ponownie spisywać Historię od początków (tradycja zwana kapłańską). Skrybowie świeccy podejmują i kontynuują refleksję należącą do tradycji deuteronomicznej.
Prorok, który wszedł w historię pod imieniem „Drugiego Izajasza”, przepowiada nadzieję.
Wygnanie jest czasem, w którym kształtuje się świadomość, że zakończył się jakiś etap Przymierza pomiędzy Panem i Izraelem – etap, który przyniósł prawa i opowiadania nieustannie odczytywane na nowo. Owe prawa i opowiadania, ujęte w formę przez tradycje deuteronomiczną i kapłańską, staną się odtąd punktem odniesienia, modelem pozwalającym jak najlepiej przeżyć otwierający się nowy czas. Jest on pełen nadziei, do której zachęca „Drugi Izajasz”.
HISTORIA NARODU ŻYDOWSKIEGO POD PANOWANIEM PERSÓW (538 – 330 P.N.E.)
538 p.n.e.
Król perski Cyrus zdobywa miasto Babilon i pozwala Żydom na powrót do Ojczyzny. Niektórzy z nich pozostaną jednak w Babilonie.
520 p.n.e.
W odzyskanej Ojczyźnie kapłani i laicy dokonują syntezy historycznych tradycji „deuteronomicznej” i „kapłańskiej”. Powraca aktywność proroków – „trzeci” Izajasz, Malachiasz.
Poszukiwanie mądrości owocuje dziełami poetyckimi, dramatycznymi i lirycznymi: Księgą Hioba, Pieśnią nad Pieśniami, Księgą Rut, Psalmami.
400 p.n.e.
Skryba Ezdrasz, jak podaje tradycja, jest zobowiązany prawdopodobnie przez władze perskie do zdefiniowania kanonicznej zawartości Tory żydowskiej.
Nadanie formy Torze (Prawo w pięciu księgach) i zbiorowi 150 psalmów. Powstają proroctwa Joela, Księga Kronik, Ezdrasza, Nehemiasza. Opowieści o Tobiaszu, o Jonaszu.
Od tej pory nie ma już pism odpowiadających historię Przymierza, powstają natomiast tłumaczenia i komentarze w języku greckim i aramejskim. Rozważa się czasy królewskie i czasy wygnania: Księgi Kronik ponownie odczytują Księgi Królewskie. Pisma proroków (dawnych i ostatnich) są przyjęte jako autoryzowane komentarze do Tory, formy jej aktualizacji dostosowane do danej epoki.
Inspirowana Psalmami i księgami mądrościowymi liturgia synagogalna czuwa nad zachowaniem owej harmonii pomiędzy życiem i Pismem Świętym .
RODZI SIĘ LITERATURA APOKALIPTYCZNA
-320
Następcy Aleksandra Wielkiego wyrywają sobie Imperium. Lagidowie ( potomstwo generała Lagosa ) rządzą Judeą. Powstają żydowskie kolonie w Egipcie.
Zostają spisane księgi Estery i Koheleta ( pózniej nazwanego `Eklezjastą` ).
Ok. 250 Torah zostaje przetłumaczona na grekę ( = Septuaginta ) w Egipcie, w Aleksandrii.
– 200
Judea przeszła pod zarząd Seleucydów ( klan generała Seleucosa ). Zydzi są prześladowani przez monarchę Antiochusa IV Epifanusa, który doprowadza do powstania Machabeuszy ( 167-164 ). Kończy się ono ustanowieniem autonomii politycznej pod panowaniem dynastii Hasmonejskiej.
Ksiegi Syracydesa, Machabeuszy, Judyty pogłębiają medytację mądrościową.
Pojawia się nowy kierunek w myśli żydowskiej : apokaliptyka, skupiona na nadziei zbawienia i zmartwychwstania na końcu czasów ( Ksiega Daniela ).
– 63
Generał rzymski Pompeusz wkracza do Jerozolimy i ustanawia panowanie Rzymu.
Księga Mądrości ( pomiędzy 30 a 10 przed Chrystusem )
– 34
Popierany przez Rzymian Herod Wielki okazuje się okrutnym tyranem i jednocześnie wybitnym budowniczym : dokonuje remontu Świątyni.
W kolejnych latach rozwijają się intensywnie ruchy religijne faryzeuszy, saduceuszy, esseńczyków, baptystów, zelotów…..
Literatura apokaliptyczna podtrzymuje nadzieję w obecnych nieszczęśliwych czsach. Opiera się ona na wielkich sylwetkach z przeszłości ( Henoch, Mojżesz, Eliasz, Ezdrasz itd.) i `oznajmia` koniec czasów. Jej język jest `niezwykły` podobnie jak `niezwykłe` jest zbawienie przyniesione przez Boga – Sędziego Historii. Biblia żydowska i chrześcijańska zachowały tylko nieliczne przykłady tej starej żydowskiej tradycji, jednak znaleziono wiele jej fragmentów w Qoumran ( II wiek Przed Chrystusem – Iw. naszej ery ).
Dla chrześcijan Zmartwychwstanie Chrystusa rozpoczyna `czasy ostateczne`
+ 30 (lub 33?)
Ukrzyżowanie Jezusa i rodząca się `ewangelia` o Jego Zmartwychwstaniu. Początki Kościoła.
+ 70
Powstanie żydowskie przeciwko okupacji Rzymu. Jeruzalem wraz ze Swiątynią zostają spalone przez generała Tytusa. Pod wpływem faryzeuszy następuje restrukturyzacja judaimzmu : chrześcijaństwo stopniowo wyodrębnia się z synagogi jako niezależna grupa i rozprzestrzenia w całym basenie Morza Sródziemnego.
Po stronie żydowskiej Rabini ogłaszają ok roku 90 listę 24 ksiąg kanonicznych Biblii w trzech zbiorach : Torah ( Prawo ), Neviim ( Prorocy ), Ketouvim ( Pisma ). Pojawiają się także Targoumim – tłumaczenia i komentarze w j. aramejskim.
Po stronie chrześcijańskiej pierwszymi dziełami są listy Pawła ( 50- 65 ? ), następnie opowiadania o Jezusie – Ewangelie ( Marek ~ 70, Łukasz ~ 80, Mateusz ~ 85, Dzieje Apostolskie ~ 80 ). Dzieło przypisywane Janowi ( Ewangelia, listy, Apokalipsa ) jest złożone i rozciąga się od roku 85 do 100.
+ 132
Drugie powstanie żydowskie zostaje stłamszone przez władze rzymskie. Jeruzalem traci swoją nazwę i staje się Aelia Capitolina.
Po stronie żydowskiej, od V w. rabini, którzy osiedlili się w Galilei Tworzą wersję hebrajskojęzyczną oraz aramejską Talmudu ( obok Talmudu palestyńskiego wydanego w Galilei istnieje Talmud babiloński zredagowany w ziemii wygnania ). Talmud jest zbiorem interpretacji rabinicznych `Tory ustnej` ( komentarze narracyjne i legislacyjne Tory pisanej ).
Po stronie chrześcijańskiej, przed rokiem 200 Kościoły ustaliły grecką listę swojej `Hagia Biblia`, `Pism Swiętych`. Składały się one z dwóch zbiorów : `Stary Testament ` i ` Nowy Testament` .
Następnie przetłumaczono Pismo Swięte na ormiański, koptyjski, na łacinę itd…Ojcowie Kościoła wydawali komentarze biblijne. Pojawiły się tzw ` pobożne legendy`, czyli `apokryfy`.
Tu rozpoczyna się czas egzegezy, zarówno żydowskiej jak i chrześcijańskiej. W literaturze hebrajskiej jej ślady znajdujemy w Talmudzie. W chrześcijańskiej – u Ojców Kościoła ( teologowie II – VI w. ), w aktach soborów, w poezji, w dziełach teologicznych….
Apokryfy pojawiają się w II w i opowiadają historie postaci biblijnych, o których niewiele mówi Biblia. Podejmują temat dzieciństwa Jezusa, Maryi, podróży Piotra i jego śmierci w Rzymie. Należy je czytać z pewną dozą krytycznego dystansu…
korzystamy tu z francuskojęzycznego serwisu biblijnego SBEV, autor Gérard Billon, przekład s. Hanna Szmigielska
prawa autorskie: Service Biblique catholique Evangile et Vie
strona: bible-service.net.